ESKİ ASUR DEVLETİNİN ANADOLU'DAKİ TİCARİ FAALİYETLERİ

Mezopotamya’da M.Ö. 2. Binyılın başlarında Sumerliler’in kurduğu son devlet olan III.Urun yıkılmasıyla bağımsızlığına kavuşan Asur’da bir refah ve kalkınma dönemi başlamıştır. Kuzey ırakta Musul’un yaklaşık 90 km. güneyinde Dicle’nin batı yakasında bulunan Asur şehri konumunun sağladığı imkanlarla özellikle eski Asur hanedanının tanınmış kralı İlişuma’nın imar faaliyetleri ve vergileri indirmek çevre ülkelerin tüccarlarını Asur’a çekmek için tekelleri kaldırmak gibi ekonomik kalkınmaya yönelik girişimleri ile kısa zamanda uluslar arası ticaretin merkezi haline gelmiştir. Bu gelişme Asur’da ticaretle uğraşan ve engin bir sınıf oluşturmuş ve üretilen malları pazarlamak ve hammadde bakından fakir olan Mezopotamya’nın hammadde ihtiyacını karşılamak için Asurlu tüccarlar tarafından Anadolu ile kapsamlı bir ticaretin önü açılmıştır. Elbette bu ticaretin başlamasının her iki taraf için çekici unsurları söz konusu idi. Bunlara kısaca değinecek olursak Anadolu’nun hammadde zenginliği o tarihlerdeki Anadolu’nun siyasi parçalanmışlığı ve yabancı tüccarlara sağlanan kolaylıklar sayılabilir. Akkad’lardan beri süregelen bir Anadolu ve Mezopotamya ticaret geçmişi ve geleneği de şüphesiz bu ilişkide önemli bir yapı taşıdır.

Yukarıdaki bilgilerden görüldüğü üzere Anadolu Akkad’lardan itibaren başlayan bu ticaret temelli ilişkilerine siyasi gelişmelere bağlı olarak zaman zaman kesintilere uğrasa da genelde sağlam bir ilişkinin olduğunu görmekteyiz. 

TİCARİ HAYAT

Bilindiğinin aksine Asurluların Anadolu’ya geliş nedeni ihtiyaç duydukları malları elde etmekten çok önemli bir kısmını Babil’den sağladıkları kumaş ve dışarıdan ithal ettikleri kaylı pazarlamaktı yani bir nevi komisyonculuk denilebilir. Öyle ki Asur’un coğrafi yapısı da bu duruma ziyadesiyle münasip düşmüş ve Asur’un tarihin bu dönemindeki konumunu sağlamlaştırmıştır. Asur Anadolu’da çok iyi bir yapılanma yolu ile bu ticareti iki asır civarında başarı ile sürdürmüş ve ziyadesiyle bu ticaretten karlı çıkmışlardır. Asur bu yapılanmayı Anadolu’da kurmuş olduğu Karum ve Wabartum’larla teşkil etmiş ve bu ticareti oralardan örgütlemiştir. Baş Karum olarak ise günümüz Kayseri’sinde bulunan Kültepe belgelerde geçen adı ile Kaneş (Kaniş) seçilmiştir. Şüphesiz kayserinin seçilmesinin coğrafi ve siyasi olarak sebepleri vardı biz bu sebeplere ileriki bölümde değineceğiz. Ticarete konu olan bu malları ise şöyle sıralayabiliriz. Asur Anadolu’ya Babil’den ithal ettiği çok kıymetli kumaşlar, yünler Afganistan civarından ithal ettiği düşünülen kalay ki Anadolu’nun en çok ihtiyaç duyduğu mal idi o dönemde yine Afganistan civarından getirilen değerli taşlar bunlardan en önemlisi lacivert taş olarak bilinen Lapis Lazuli taşı en önemli ticaret malları olarak yerlerini almışlardı. Asurlu tüccarlar ise bunun karşılığında Anadolu’dan bakır gümüş ve altın alarak memleketlerine geri dönüyorlardı. Şüphesiz bu açıdan bakıldığında Anadolu’nun sömürüldüğü imajı çıksa da aslında durum böyle değildir. Bu ticaretten Anadolu kralları gümrük vergisi bölgelerine gelen maldan ilk kralın alması gibi haklar ile istifade ediyorlar ve Asurlu tüccarlarla ticaret antlaşması imzalıyorlardı.  

  AKAD DEVLETİNİN ANADOLU’YA SEFERİ

Uygarlık tarihinin araştırılmasında şüphesiz en temel ve güvenilir kaynak yazılı belgelerdir. Yazı Mezopotamya temelli bir olgu olarak karşımıza çıkmıştır.  Yazının yayılışı ve yaygınlaşmasını tetikleyen en önemli unsur olarak da biz araştırmacılar ticaret olgusunu bambaşka bir yere koymaktayız. Çünkü ticaret çeşitli ırk ve dine mensup insanların etkileşime geçtikleri ve birbirlerini etkiledikleri ve birbirlerinden etkilendikleri bir yapı olarak kültür sanat ve dinin yayılışında en önemli paya sahiptir. Anadolu’ya yazının gelmesinin kökeninde de ticaret ilişkisini görmekteyiz. III. Binyılın son çeyreğinde Mezopotamya’da güçlü bir siyasi yapı olarak Akadları görmekteyiz. Bu krallık tüm Mezopotamya’yı ele geçirip hatta Mezopotamya dışına bile sefer yapıp yağma hareketine girişen bu kavim kısa zamanda çok güçlü bir siyasi yapıya kavuşmuştur. Özellikle Akadlı Sargon liderliğinde Anadolu’ya yapılan seferler bize paha biçilmez bilgiler sunmakta olup daha henüz yazının ulaşmadığı bu toprakların nasıl bir yapıda olduğunu da bu sefer sonucunda görebilmekteyiz.

Anadolu’ya dair bilgi veren en eski belge konumunda olan Şar-Tamhari (mücadelenin kralı) ismiyle anılan yarı efsanevi metinlerdir. Yüzyılımızın başında yapılan kazılarda Mısırda Tel El Amarna’da Mezopotamya’da ve Boğazköy arşivlerinde nüshaları bulunmuştur. Bu nüshalar arasında en iyi korunmuş olanı Tel El Amarna arşivine ait olan belgedir. Metin genel olarak şöyle başlamaktadır: günümüzde Aksaray ilinde bulunan Acemhöyük’le lokalize edilmek istenen Purushanda’da ticaret yapmakta olan tüccarların Sargon’un sarayına gelerek adı geçen bu yerleşim yerinden şikayetçi olup Sargon’dan yardım istemeleri ve ardından Sargon’un seferi çıkması anlatılmaktadır. Bu seferin temel nedeni tüccarların şikayeti gibi gözükmektedir. Şüphesiz bu seferin başka sebepleri de mevcuttur. Lakin metnin bize sunduğu görünür bilgiler bundan ibarettir. Özellikle metinde Sargon’a Purushanda’ya yapacağı bir seferin zorlukları anlatılmakta seferin çok zahmetli olacağı belirtilmektedir. Arkasından tüccarların Sargon’un huzuruna çıkarak yardım istemeleri söz konusudur. Sargon’un suali üzerine ikince kez Purushanda’ya değin yolların zorlukları anlatılmaktadır. Metnin ilerleyen bölümlerinde Nur-Daggal isimli bir kralın (muhtemelen Purushanda kralı ) askerlerine hitap ettiği ve Sargon’a meydan okur tarzdaki söylemleri yer almaktadır. Söylemlerin hemen arkasından metnin devamında Sargon’un ciddi bir güçlükle karşılaşmadan kendi ele geçirdiği anlatılmaktadır. Kentin surlarını da yıktığını söyleyen Sargon’un Nur-Daggal’i huzuruna çağırarak onu azarlaması söz konusudur. Tel El Amarna nüshasında her ne kadar Purushanda kentinin adı Nur-Daggal isimli bir kraldan söz edilse de bu kişinin Purushanda kralı olup olmadığını bilememekteyiz. Lakin metinde kral Sargon’un tüccarlara Purushanda’ya değin yolları sorması tüccarlarında bu yolların güçlüklerini anlatması bize  sefer yapılan bu kentin Purushanda olabileceğini göstermektedir. Diğer bir kanıt ise Boğazköy arşivlerinde ele geçen KBo XXII 6 no’lu fermanda “Nur dahhi LUGAL KUR PURUSHANDA” ifadesinin okunması bize ikinci ihtimalin daha baskın olduğunu göstermiştir.

Asur Ticaret Kolonileri dönemine ait olarak Kültepe’de gün ışığına çıkarılmış olan Akad’lı Sargon’un Anadolu’ya yapmış olduğu bir başka seferi konu alan Eski Asur Lehçesiyle kaleme alınan hikaye içerikli bir metin ele geçirilmiştir. Bu metinde Kanişten bahsedilmekte ve özellikle Hattum’luların cezalandırıldığı anlatılmaktadır. Metnin tercümesi şöyledir:

Metnin tercümesi şöyledir:

1-3) Sarru-kin, Akad kralı, dört(cihanın kralı),kuvvetli kral.3-5 tanrıların görüşmeleri üzerine tanrı Adad ona güç verdi. 5-7 doğudan batıya(metinde güneşin doğuşundan batışına)kadar bütün ülkeleri zapt ettim ve 8-9 bir günde 70 şehri yendim.10-11 onların krallarını yakaladım ve şehirlerinin mahvettim. 11-13 gücün beyi Adad ve mücadelenin sahibesi İstar’a yemin edeyim: 13-14 ceylanı gördüm ve tuğlayı yere attım ve 14-15 hızla hareket ettiğim sırada kemerim kırıldı ve 16-17 sarumu koydum ve süratle hareket edip ceylanı yakaladım.17-18 tuğlayı sudan çıkardım. 18-19 Adad ve İstar’a yemin edeyim: 19-20 her gün bin sığır ve 6 bin koyun kestim. 21-227 bin muharibim, her gün önümde yiyecekleri  göğüs eti 23-24 3 bin habercim, yiyecekleri sağrı eti(ve) 25-29 bin seçkin adamım her gün doyuncaya kadar yiyecekleri butlar (yüzünden) ……itiraz ettiler ve 30-31 7 bin muharibim göğüs eti yedi.31-33 geri kalana göğüs eti yetişmedi ve 33-35 bu yüzden onun k su olan kusamanum sığırını kesti ve 38-40 bu sebepten onun kusuru olarak 100 sığır ve 200 koyun kesti ve kölelerimi doyurdum.  40-41 Adad ve İstar’a yemin edeyim  41-43 7 yıl bir buçuk ay karanlıkta askerlerimle birlikte oturdum. 44-47 ayrılışımda akik ve Lapis lazuli’yi kamışa bağladım ve ülkeye paylaştırdım. 47-50 Amanos dağlarını ikiye ayırdım ve onların arasına kazık gibi heykelimi diktim. 50-51 tukris kralını bir posta sardım. 52-53 Haturalıların sanki onların babası gibi …… 57-59 kilarlıların başlarını bir sırımla bağladım..59-60 diğer taraftan Kanişlilerin sutuhhumunu serbest bıraktım. Hattumluların kafalarının ortasını traş ettim.61-62 Luhmuların .…..onların sutuhhumunu gönderdim. 63 göklerin 13 zirvesine elimle dokundum. 63-64 niçin tablette artırayım. 64 Anum beni reddetmedi. 64-66 ben kral olarak yukarı aşağı ülkeyi ele geçirdiğim için, kral Adad adaklarımı artırsın. 

Şüphesiz Sargon yapmış olduğu icraatlar nezlinde önemli bir kral olup kendinden sonraki krallara emsal teşkil etmiştir. Öyle ki Hitit devletini kuran I.Hattuşili Fırat kenarında olduğu tahmin edilen Hahha kentine yapmış olduğu seferde Fırat’ı kasdederek kendinden önce Mala nehrini sadece Sargon’un geçtiğini söylemekle kendisini Sargon ile karşılaştırmış ve yapmış olduğu bu seferin önemini vurgulamak istemiştir. elbette burada Akad’lı Sargon’un yaptığı Anadolu seferine de bir gönderme olup Hattuşili yüzyıllar sonra bu sefere cevap vermiş gibidir. Yukarıda genel olarak içeriğini verdiğimiz Şar-Tamhari (mücadelenin kralı) metninde Anadolu’nun protohistorya’sı üzerinde durulması gereken konular şunlardır: bu hususlardan ilki il Tunç çağı Anadolu’sunda Akad’lı mı yoksa yerli tüccarlar mı olduğu belirlenemeyen fakat  Anadolu ile Mezopotamya arasında aktif bir ticaretin var olduğunun bilinmesidir. Bu kadar erken bir dönemde uzak mesafeler arasında ticaretin bu denli gelişmiş olması çok önemli bir olgudur. Organize olup kral Sargon’a şikayet edecek kadar düzenli ve iyi organize olmuş bir ticaret söz konudur.Sargon’a şikayetlerini ileten tüccarların bu şikayetlerine konu olan Anadolu’da yerli bir kraldır. Bu kralın Nur-Daggal olduğu ve kendine bağlı askerlerinin bulunduğu surlarla çevrilmiş bir kentin olduğu ve Sargon’un bu surları yıkarak kenti ele geçirdiğini öğreniyoruz. Metnin Hititçe nüshalarında görülen kral ifadesi onun bir kent devleti olduğunu ortaya koymaktadır. Buradaki tüccarların Anadolulu olması ve bu kadar uzun mesafeleri kat edip dönemin güçlü devleti olan Akad kralından yardım istemeye gidecek kadar organize olmaları söz konusudur. Bu tüccarların Mezopotamya’lı olduklarını düşünsek dahi yine de o devirde organize bir ticareti görmekteyiz.

Akadlı Sargon’dan sonra da Mezopotamya ve Anadolu arasındaki bu ilişki bir süreliğine kesintiye uğradıysa da daha sonra bu ilişki Sargon’un oğlu Naramsin zamanında tekrardan kurulmuş ve Naramsin Anadolu’ya bir sefer yapmıştır. Bu sefer Anadolu’daki bir krala karşı değil bir koalisyona karşı yapılmıştır. Naramsin tarafından yapılan bu seferde Anadolu hakkında altın değerinde bilgiler edinmekteyiz. Bu bilgilerle bizler Anadolu’nun parçalı bir şehir devletleri yapılanması tarafından örgütlendiği, bu şehir devletlerinin birbiri ile çıkar çatışması şeklinde çekişmelerinin olduğunu bu şehirlerin surlarla çevrildiği ve kendilerine ait ordularının olduğunu öğrenmekteyiz.

Yukarıdaki metinden de görüldüğü üzere daha bu dönemde Anadolu Mezopotamya ile ticaret vesilesi ile ilişkiye girmiş ve bu ticari çıkarlar Mezopotamya’da kurulan Akad devletini Anadolu içlerine kadar sürüklemiştir. Şüphesiz bu sürükleniş bizlere çok kıymetli bilgiler sunarak Anadolu’nun prehistorik devirlere  girmesini sağlamıştır.

İVRİZ KAYA ANITI

İVRİZ KAYA ANITI

Konya Ereğli'si yakınındaki bir su kaynağının üzerindeki kayalık yüzeyine oyulmuş olan 4,20 m. Boyundaki bu muhteşem kabartma Aramlaşmış Geç Hitit sanatının anıtsal bir örneği ve Geç Hitit döneminin en önemli eserlerinden birisidir. Tanrı figürünün yüzü önündeki hiyerogliflerden, anıtın Kral Varpalavas tarafından diktirilmiş olduğu anlaşılmaktadır.

Tanrının külahı ve her iki figürün saç ve sakal stilizasyonu ile büyük ve kavisli burunları Aramlı öğelerdir. Tanrı külahındaki boynuzlarda Aram Kralı Panamuva dönemine ait Zincirli’deki bir hadad heykelinin başında gördüğümüz gibi Aramlılara öz bir biçimde düzenlenmiştir. Kral Varpalavas zengin bezemeli bir entari Zincirli ve Sakçaközü eserlerinden tanıdığımız Aram tarzı bir manto giymiştir. Kralın başlığı da zengin işlemeler ve incilerle süslüdür. Başlığın ön yüzünde ayrıca altından filigranlı yuvarlak bir mücevher bulunmaktadır. Kral mantosunun iki ucunu altından yapılmış olduğunu söyleyebileceğimiz bir fryg çengel iğnesi ile tutturmuştur. Hem kralın hem de tanrının kemerleri fryg ürünüdür.

Saya geldiğimiz Aram ve fryg öğelerine karşın İvriz kaya anıtında birçok Hitit özellikleri de göze çarpar. Anıtın bir kaynak yanında yer alması, Eflatun pınar anıtında olduğu gibi bir Hitit âdetidir. Kralın iki elini yumruk biçiminde yüzünün önünde tutması Büyük Krallık dönemindeki bir Alacahöyük kabartmasından gördüğümüz gibi bir Hitit âdetidir. Tanrını duruşu ve giysisi tamamıyla Hitit tarzındadır. Kısa gömleği dizler üzerinde Malatya kabartmalarındaki gök tanrısında olduğu gibi, uçan bir kırlangıcın önden görünüşü biçimindedir. Her iki elin duruşu Yazılıkaya kabartmalarındaki gibidir. Hiyeroglif yazıtında görülen W işareti buradaki tanrının Hititlerin Gök Tanrısı olduğuna işaret eder. Ancak burada bir Aram katkısı olarak, ona başak ve üzüm salkımı gibi tarımla ilgili simgelerde eklenmiştir. Böylece tanrı burada yalnız göğün hâkimi olmayıp, aynı zamanda bitkilerinde yaratıcısıdır. Üzüm ve başak gibi simgeler aynı zamanda bereketin de simgesi olup yüzyıllar boyu simgesel değerini korumuştur. Denilebilir ki İvriz kaya anıtındaki Tanrının gök tanrısı olmasının yanında aynı zamanda bir bereket tanrısıdır.

İvriz Kaya Kabartması bu görünüşü ile Aramlı Kral Varpalavas tarafından Hitit ve Luvi kökenli yerli uyruklar için yaptırılmış bir anıttır. Nitekim Aramlı kralın anıtındaki yazıt Aramca olmayıp Hititlerin ve Luvilerin kullandığı hiyerogliflerden oluşmaktadır.

Hiyeroglifte adı verilen Varpalavas Assur yazıtlarında M.Ö.738 tarihinden beri Urballa olarak anılmaktadır. Böylece İvriz kaya anıtının M.Ö. 730 sıralarında işlendiği ortaya çıkmaktadır. Kabartmanın zincirlideki Barrakap eserlerine ve Sakçegözü eserlerine benzemesi ve kralın elbisesinde Fryg fibulası ile fryg kemerinin görülmesi, yapılış tarihin daha çok M.Ö.720 sıralarında olduğuna işaret etmektedir.

İvriz kaya anıtındaki zengin geometrik desenli bezeme yöntemi Fryg’lere, oradan İonlara, yine kralın incilerle süslü başlığı ise Lydia’lılara ve oradan da İon sanatına geçmiştir.